Sunday, April 26, 2020

छन्द ~ सामान्य परिचय

छन्द - सामान्य परिचय


     पद्यरचना के लिए छन्दों का ज्ञान अत्यावश्यक है। छन्दो के ज्ञान से हम मंत्रों या श्लोको के गति-यति-लय के विषय में कौशल प्राप्त कर सकते हैं। छन्द वेदों के चरण कहे गए हैं। आइए छन्दों के विषय में जानकारी प्राप्त करते हैं - 
अक्षर - जिसका उच्चारण हो सकता है वह अक्षर है। जैसे राम: । यहां रा और म: दो अक्षर है।
मात्रा - उच्चारण में लगने वाला आवश्यक समय ही मात्रा है। मात्राएं तीन प्रकार की होती है -
एकमात्र - ह्रस्व स्वर
द्विमात्र - दीर्घ स्वर
त्रिमात्र - प्लुत स्वर
यति - पद्यगायन में जहां एक चरण में अधिक अक्षर होते हैं वहां उनका एक साथ गायन सरल नही होता। अतः उन जगहों पर विराम आवश्यक है और निश्चित भी है। यही विराम यति कहलाता है।

लघुगुरुव्यवस्था - छन्दों का प्रयोग मूल्य तय है स्वयं पर आधारित है। अतः छन्दो की दृष्टि से वर्ण दो प्रकार के है:-
  • लघुवर्ण - सामान्यत: ह्रस्व स्वर लघु होते है। इनके लिए चिह्न "।" निर्धारित है। लघुवर्ण  5  है - अ,इ,उ,ऋ,ऌ।
  • गुरुवर्ण - सामान्यत: दीर्घ स्वर गुरु होते है। इनके लिए चिह्न "ऽ" निर्धारित है। गुरुवर्ण 8 है - आ,ई,ऊ,ऋ,ए,ऐ,ओ,औ।
लघुगुरुव्यवस्था में कुछ विशेष नियम है-
  • अनुस्वारयुक्त वर्ण गुरु होता है।
  • विसर्गयुक्त वर्ण गुरु होता है।
  • संयुक्ताक्षर से पूर्व वर्ण गुरु होता है।
  • चरण का अंतिम वर्ण यदि लघु है तो उसे आवश्यकतानुसार गुरुवर्ण स्वीकार कर सकते हैं।

चरण - सामान्यत: श्लोकों में चार पंक्तियां होती हैं। ये पंक्तियां ही छन्द की भाषा में चरण कहे गए हैं। चरण के लिए पाद शब्द का भी प्रयोग किया जाता हैं। मात्र गायत्री छन्द ही एक ऐसा छन्द है जिसमें तीन चरण होते हैं।

गणव्यवस्था - वर्णों की गणना की दृष्टि से गणव्यवस्था होती है। तीन वर्णों के समूह से गण बनता है। गणों की संख्या 8 है।
गणसूत्र - यमाताराजभानसलगा
  1. यगण - ।ऽऽ  (य मा ता)
  2. मगण - ऽऽऽ  (मा ता रा)
  3. तगण - ऽऽ।  (ता रा ज)
  4. रगण - ऽ।ऽ  (रा ज भा)
  5. जगण - ।ऽ।  (ज भा न)
  6. भगण - ऽ।।  (भा न स)
  7. नगण - ।।।  (न स ल)
  8. सगण - ।।ऽ  (स ल गा)

छन्द-भेद - सामान्यत: छन्दों के दो भेद हैं:- 1. वैदिक छन्द,  2. लौकिक छन्द। लौकिक छन्द के भी दो भेद हैं :- 1. मात्रिक छन्द,  2. वर्णिक छन्द।
मात्रिकछन्द - जहाँ मात्राओं की गणना के आधार पर छन्द होता है, वहाँ मात्रिकछन्द होता है। यहां पर भी गण होते हैं किन्तु वे 5 मात्रिक गण होते हैं, जैसे - आर्या छन्द।
वर्णिकछन्द - यहाँ वर्णों की गणना के आधार पर छन्द होते हैं, जैसे - इन्द्रवज्रा छन्द, मालिनी छन्द, शिखरिणी छन्द, वसन्ततिलका छन्द आदि।

लघुगुरुव्यवस्था को समझने हेतु कुछ उदाहरण
राम (रा म) - ऽ।
सीता (सी ता) - ऽऽ
रितिका (रि ति का) - ।।ऽ
मधु (म धु) - ।।
वधू (व धू) - ।ऽ
सतपाल (स त पा ल) - ।।ऽ।
ऋषि (ऋ षि) - ।।
कृति (कृ ति) - ।।
वैदेही (वै दे ही) - ऽऽऽ

अनुस्वारयुक्त वर्ण - गुरु
कंठ (कं ठ) - ऽ।
अंजलि (अं ज लि) - ऽ।।
पंकज (पं क ज) - ऽ।।
एवं (ए वं) - ऽऽ
फलं (फ लं) - ।ऽ

विसर्गयुक्त वर्ण - गुरु
रमेश: (र मे श:) - ।ऽऽ
माला: (मा ला:) - ऽऽ
सिंहः (सिं हः) - ऽऽ
आसंद: (आ सं द:) - ऽऽऽ
चटका: (च ट का:) - ।।ऽ

संयुक्ताक्षर से पूर्व वर्ण - गुरु
इन्द्र: (इन्द् रः) - ऽऽ 
सक्षम: (सक् ष म:) - ऽ।ऽ
विद्यार्थी (विद् यार् थी) - ऽऽऽ
प्रत्युत्पन्नमति: (प्रत् युत् पन् न म ति:) - ऽऽऽ।।ऽ
अन्योन्याश्रित (अन् योन् याश् रि त) - ऽऽऽ।।
हृदयम् (हृ द यम्) - ।।ऽ‌
प्रतिद्वंद्वी (प्र तिद् वंद् वी) - ।ऽऽऽ
उत्तरोत्तर - (उत् त रोत् त र) - ऽ।ऽ।।
ह्रास (ह्रा स) - ऽ।
युक्त: (युक् त:) - ऽऽ
मुमुक्षु (मु मुक् षु) - ।ऽ।
क्षत्रिय (क्षत् रि य) - ऽ।।
विज्ञानम् (विज् ञा नम्) - ऽऽऽ
संख्या (संख् या) - ऽऽ
क्रम: (क्र म:) - ।ऽ
कर्म (कर् म) - ऽ।
शृङ्गार: (शृङ् गा र:) - ऽऽ।
महर्षि: (म हर् षि:) - ।ऽऽ
प्रसिद्धि (प्र सिद् धि) - ।ऽ।
पतञ्जलिः (प तञ् ज लिः) - ।ऽ।ऽ
चिह्नाङ्कन (चिह् नाङ् क न) - ऽऽ।।
ब्राह्मण: (ब्राह् म ण:) - ऽ।ऽ

Monday, April 20, 2020

राजस्थान के साहित्यकार व रूपककार


राजस्थानस्य अर्वाचीनसाहित्यकारा:



श्री सीतारामभट्ट पर्वणीकर:
  • पर्वणीकुलप्रवर्तक श्रीमाधवभट्टस्य कनिष्ठ भ्राता ।
  • सवाई जयसिंहस्य राज्याश्रित: कवि: ।
  • ईश्वरविलास: महाकाव्यं सुप्रसिद्ध-महाकाव्यम् । महाकाव्ये जयपुरशासक-ईश्वरीसिंहस्य तस्य पूर्वजानां क्रमिक जीवन वर्णनम् ।
  • जयवंशम्, नलविलास:, नृपविलास:, राघवचरितम् लघुरघुकाव्यम् अन्याः रचनाः

राजवैद्य श्रीकृष्णरामभट्ट:
  • राजवैद्य श्रीकुन्दनरामभट्टस्य ज्येष्ठ: पुत्र: ।
  • कच्छवंशम् महाकाव्यम् । 19 सर्गेषु जयपुरस्य कछवाहा-वंशीयशासकानां जीवनचरितं वर्णितम् ।
  • जयपुरविलास: खण्डकाव्यम् अन्या रचना ।

पंडित श्री सूर्यनारायण शास्त्री
  • मानवंशम् महाकाव्यम् । 19 सर्गेषु जयपुरनरेश: मानसिंहस्य पूर्वजानां च  जीवनचरितं वर्णितम् ।
  • कृष्णदूतम्, उद्योगलहरी अन्याः रचनाः ।

पंडित विद्याधरशास्त्री
  • पिता - पंडित देवीप्रसादशास्त्री, पितामह - पंडित हरनामदत्तशास्त्री ।
  • हरनाममृतम् महाकाव्यम् । 16 सर्गेषु पितामह पंडित हरनामदत्तस्य जीवनचरितं वर्णितम् ।
  • 15 वर्षीय अवस्थायां शिव-पुष्पाञ्जलि स्तोत्रं रचितम् ।
  • हिंदीविश्वभारती संस्था स्थापिता ।

 आचार्य मधुकरशास्त्री
  • पिता - घासीलाल जोशी ।
  • श्रीमहावीरसौरभम् महाकाव्यम् । 16 सर्गेषु जैन तीर्थंकर भगवत: महावीरस्य जीवनचरितं वर्णितम् ।

श्रीपद्मदत्त ओझा (पद्मशास्त्री)
  • लेनिनामृतम् महाकाव्यम् । 15 सर्गेषु लेनिनस्य  जीवनवृत्तं वर्णितम् ।
  • महाकवि: सोवियतभूमिनेहरूपुरस्कारेण सम्मानित: ।

श्रीगोस्वामी हरिराय:
  • पिता - श्रीगोस्वामी बृजभूषणलाल: ।
  • गुरु - श्रीरामदासकौण्डिन्य: आसीत् ।
  • जरासंधवधम् महाकाव्यम् । महाकवि-माघस्य काव्यशैलीम् अनुसृत्य 20 सर्गेषु रचितम् इदं महाकाव्यम् ।
  • प्रणय परिणये अन्या रचना ।

डॉ० रसिकबिहारी जोशी
  • पिता - पंडित रामप्रसाद शास्त्री ।
  • मोहभङ्ग महाकाव्यम् । पौराणिकी कथाम् 8 सर्गेषु रचितम् इदं महाकाव्यम् ।
  • महाकाव्ये मोहभङ्गस्य मानसिकघटनायाः अपि महत्वपूर्ण स्थान प्रदत्तम् ।
  • करुणाकटाक्षलहरी, सारस्वतगीतिकाव्यम्, प्रज्ञापारिजातम्, श्रीगोवर्धनगौरवम् अन्याः रचनाः ।

पंडित गुलाबचन्द्रचुलेट:
  • पिता - श्रीहनुमानसहाय शर्मा, पितामह - श्री सीताराम शर्मा ।
  • श्रीकृष्णचरितामृतम्, महारथी महाकाव्यद्वयम् ।
  • महारथी महाकाव्ये 21 सर्गेषु महारथीकर्णस्य जीवनस्य प्रमुख-घटनानां वर्णनम् ।

श्रीनिवासाचार्य:
  • पिता - पंडित नौरंगरायशास्त्री ।
  • चन्द्रमहीपति: उपन्यास:। उपन्यासे राजकुमारस्य राजकुमार्या: प्रणय प्रसङ्गः वर्णितः ।
  • नायक: - राजा नवेन्दुपालस्य पुत्र: चन्द्र: ‌।
  • नायिका - राजा रामपालस्य पुत्री कमला ।
  • खलनायक: - कान्तिसिंह: ।

श्री नवलकिशोर कांकर: 
  • पिता - पंडित: गणेशनारायणशर्मा ।
  • यात्राविलास: एक: प्रौढ़: उपन्यास: ।
  • अयं विभिन्न-तीर्थस्थलानां यात्रा संबद्धा, दर्शनसंबद्धा उत्कृष्ट-रचना अस्ति ।

महामहोपाध्याय: स्व. पंडित गिरिधरशर्मा चतुर्वेदी
  • पिता - गोकुलचन्द्र चतुर्वेदी ।
  • गुरु - पंडित: मधुसूदनओझा, पंडित: शिवकुमारशर्मा, पंडित: दामोदरशास्त्री, पंडित: गोविन्दशास्त्री ।
  • प्रमेयपरिजातम्, वेदविज्ञानबिन्दु: वैदेशिक विज्ञानम् भारतीय संस्कृति: प्रमुखा: रचना: ।
  • पितुरुशपदेश:,  कश्चित् कवि: कहानीद्वयम् ।

स्व. विद्याभूषण पंडित गणेशरामशर्मा
  • पिता - राजपंडित: केदारलालशर्मा ।
  • महिषमर्दिनी-स्तुति:, मोहनाभ्युदयम्, सुशीलोद्वाहमङ्गलम्, आशीः कुसुमाञ्जलिः प्रमुखा: काव्यरचना: ।
  • संस्कृत-कथाकुञ्जम् (20 कथानां संग्रहः) ।

पंडित वृद्धिचन्द्रशास्त्री
  • गुरु - पंडित गिरिधरशर्मा चतुर्वेदी, राजगुरुपंडित चन्द्रदत्त ओझा, पंडिता चंद्रशेखर प्रश्श्नवर्या, विद्यावाचस्पति मधुसूदन ओझा ।
  • आदर्श-दम्पती उपन्यास:, उमा आख्यायिका । उमा आख्यायिकायां चंद्रमौले: उमाया: दाम्पत्यप्रेम-वर्णनम् अस्ति ।

डॉ पुष्करदत्त शर्मा
  • पिता - पंडित जयनारायणशास्त्री, माता - श्रीमती गोपीदेवी ।
  • कंटी (हिंदी उपन्यास:), प्रह्लादमहाकाव्यम्,  संवेदन (हिन्दी पञ्चकविता संकलन)
  • प्रतिवेशिनी (बहुचर्चिता कथा) ।

डॉ प्रभाकरशास्त्री
  • पिता - पंडित वृद्धिचन्द्रशास्त्री ।
  • सर्वप्रथम राजस्थानविश्वविद्यालयत: संस्कृतविषये डी.-लिट्. उपाधि से विभूषित ।
  • जीवन-ज्योति:, आत्म-वेदना  प्रमुख-कथाद्वयम् ।

राजस्थानस्य अर्वाचीन रूपककारा:


श्री गोविन्दप्रसादशास्त्री
  • बालशाकुन्तलम्, श्रेष्ठशिष्योदाहरणम्, भारतविजयम्, पाकगर्वभञ्जनम्, कृष्णसुदामानाटकम्, हरिश्चन्द्रनाटकम् प्रमुखा: रचना: ।

श्री विद्याधरशास्त्री
  • दुर्बलबलम्, पूर्णानन्दम्, कलीपलायनम् प्रमुखा: रचना: ।
  • सर्वाणि रूपकाणि विद्याधरग्रंथावली इत्यत्र सुरक्षितानि सन्ति ।

डॉ. नारायणशास्त्री कांकर:
  • पंडित नवलकिशोरकांकरस्य योग्यपुत्र:
  • कर्तव्यपरायणता, स्वातंत्र्य यज्ञाहुति:, कुणालस्य कुलीनता, धनिक-धूर्तता, सूहृत्समागम:, स्वामीभक्ता पन्नाधात्री, प्रतिभाचमत्कार:, उदारमना-भामाशाह: गुरुदक्षिणा, प्रेम-परीक्षा, स्वदेश-प्रेम भक्तराजचन्द्रहास:, अशोकस्य पराजय:, बन्दीचन्द्रगुप्त:, प्रत्युत्पन्नमति: नापित:, ताडन-भयम्, पशुकल्याणम् इत्यादय: प्रमुखा: रचना: ।

डॉ. हरिराम आचार्य:
  • पूर्वशाकुन्तलम्, गङ्गालहरी, नहि भोजसमो नृप:, आषाढस्य प्रथमदिवसे, सत्यमेव जयते, वेतालकथा, नेत्रदानम्, कनिष्ठिकाधिष्ठित-कालिदास: प्रमुखा: रचना: ।
  • दूरदर्शने दायरे इति सीरियलमाध्यमेन बहुचर्चित: जात: ।

पंडित मधुसूदन ओझा
  • गाढा (बिहार) नामक ग्रामे जन्म अभवत् ।
  • पिता - पंडित वैद्यनाथ ओझा ।
  • मौज मन्दिर: शासकीयधर्मसभाया: अध्यक्षपदं सुशोभितम् ।
  • इन्द्रविजय:, कादम्बिनी, अहोरात्रवाद, महर्षिकुलवैभवम्, आशोचपञ्जिका, पथ्यास्वस्ति, श्रीमद्भागवतगीतायाः विज्ञानभाष्यम् प्रमुखा: रचना: ।

महामहोपाध्याय: पंडित दुर्गाप्रसादद्विवेदी
  • पिता - सरयूप्रसाद द्विवेदी ।
  • सरस्वतीपीठ नामक प्राच्यशोधसंस्थानं स्थापितम् ।
  • देवराजचरितम्, साहित्यदर्पणस्य टीका, चातुर्वर्ण्यशिक्षा,  उपपत्तीन्दुशेखर:, दशकण्ठवधम् प्रमुखा: रचना: ।
  • सिद्धांत-शिरोमणी छात्राणा कृते गृहगणितस्य सिद्धांतानां विवेचनम् ।

पंडित दुर्गाप्रसादशर्मा
  • पिता - ब्रजलाल शर्मा ।
  • मरणोपरान्तं महामहोपाध्याय: इति उपाधि: सर्वकारेण प्रदत्ता ।

विशेष :-
आदर्श दम्पती - पंडित वृद्धिचन्द्रशास्त्री ।
आदर्श रमणी - भट्टमथुरानाथशास्त्री ।

Friday, April 17, 2020

संस्कृत लौकिक साहित्य


प्रमुख-नाटकानि
प्रतिज्ञायोगन्धरायणम् :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा नाटकम् अस्ति । 
  • अस्य नाटकस्य रचनाकार: भास: अस्ति । 
  • नायक: वत्सराज उदयन: नायिका महासेनस्य पुत्री वासवदत्ता च अस्ति ।
  • चतुर्षु अंकेषु विभक्तम् इदं नाटकं प्रकरणम् रूपम् अस्ति ।
  • कथानक: स्वप्नवासवदत्तम् इत्यस्य नाटकस्य पूर्वंभागः अस्ति ।
  • कथानके नायक उदयनेन सह  नायिका वासवदत्तायाः गुप्तविवाह-वर्णनं, मंत्री योगन्धरायणस्य वीरताया: वर्णनम् च अस्ति ।

विक्रमोर्वशीयम् :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा नाटकम् अस्ति । 
  • अस्य नाटकस्य रचनाकार: कविकुलगुरु: कालिदासः अस्ति ।
  • इदं कालिदासस्य द्वितीयं नाटकम् अस्ति ।
  • नायक: पुरुरवा नायिका अप्सरा उर्वशी च अस्ति ।
  • पञ्चसु अंकेषु विभक्तम् इदं नाटकं त्रोटक-रूपम् अस्ति ।
  • कथानके पुरुरवा-उर्वश्यो: पौराणिककथायाः वर्णनम् अस्ति ‌।
  • नाटकस्य कथा मत्स्यपुराणे मिलति ।

मुद्राराक्षसम् :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य सर्वप्रसिद्धा अतिमहत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा नाटकम् अस्ति । 
  • अस्य नाटकस्य रचनाकार: विशाखदत्त: अस्ति ।
  • सप्तसु अंकेषु विभक्तम् इदं नाटकं कूटनीतिसमाविष्टं राजनीतिप्रधानं च अस्ति ।
  • स्त्रीपात्राणां विदुषकस्य च पूर्णतया अभाव: अस्ति ।
  • नायक: ब्राह्मण: चाणक्य: अस्ति । नायिका नास्ति । चाणक्यस्य बुद्धि: एव नायिकारूपेण मन्यते ।
  • मुद्रया गृहीत: राक्षस: मुद्राराक्षस: तम् अधिकृत्य कृतं नाटकम् इति मुद्राराक्षसम् नाटकस्य नामकरणम् अस्ति ।
  • देवीचन्द्रगुप्तम् इत्यस्य नाटकस्य रचनाकारः विशाखदत्त: एव अस्ति ।
  • इदं नाटकम् ओजस्विताया:, पौरुषताया:, तेजस्विताया: च ओत-प्रोतम् अस्ति ।


प्रमुख-गद्यकाव्यानि

वासवदत्ता :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना  अस्ति । रचनायाः विधा कथा अस्ति । 
  • अयं साहित्यिक गद्यस्य आद्य ग्रंथः अस्ति ।
  • कथाया: रचनाकार: सुबन्धु: अस्ति । 
  • कथा  कविकल्पिता  लोककथाश्रिता च अस्ति ।
  • नायक: राजा चिन्तामणे: पुत्र: राजकुमार कन्दर्पकेतु:  नायिका राजा  श्रृंगारशेखरस्य पुत्री वासवदत्ता  च अस्ति ।
  • कथानके नायक कन्दर्पकेतुना सह  नायिका वासवदत्तायाः परिणय-वर्णनम् अस्ति ।

कादम्बरी :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा कथा अस्ति । 
  • कथाया: रचनाकार: महाकवि: गद्यकार: बाणभट्ट: अस्ति ।
  • कथा  कविकल्पिता जन्मत्रयाधारिता  च अस्ति ।
  • नायक: चन्द्रापीड: नायिका कादम्बरी उपनायक: वैशम्पायन: (पुण्डरीक:)  उपनायिका महाश्वेता च अस्ति ।
  • कथानके नायक-नायिका अनयोः उपनायक-उपनायिका अनयोः प्रेमकथाया: वर्णनम् अस्ति ।
  • कथाया: उपजीव्य ग्रंथ गुणाढ्य कृत बृहत्कथा अस्ति ।
  • कथा त्रिभागेषु विभक्ता अस्ति  - कथामुखम्, पूर्वार्द्धभाग, उत्तरार्द्धभाग ।
  • शुकनासोपदेशः कथाया: एक: महत्वपूर्ण: खण्ड: अस्ति ।

हर्षचरितम् :- 
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा आख्यायिका अस्ति । 
  • आख्यायिकाया: रचनाकार: महाकवि: गद्यकार: बाणभट्ट: अस्ति ।
  • नायक हिन्दू सम्राट् हर्षवर्धन: अस्ति ।
  • अष्ट उच्छ्वासेषु  विभक्तम् इयम् आख्यायिका हिन्दू सम्राट् हर्षवर्धनस्य सम्पुर्ण जीवन चरितस्य विषये वर्णयति ।
  • बाणोच्छिष्टं जगत्सर्वम्, बाणः तु पंचानन: सूक्ति: बाणेन सम्बद्धः अस्ति ।

शिवराजविजय: :-
  • इयं सस्कृतसाहित्यस्य महत्वपूर्णा रचना अस्ति । रचनायाः विधा आख्यायिका अस्ति । 
  • आख्यायिकाया: रचनाकार: गद्यकार: पंडित अम्बिकादत्त व्यास: अस्ति ।
  • अम्बिकादत्त व्यास: शतावधानीक:, घटिकाशतकम् उपाधिभिः विभूषितः ।ऋ
  • अयं संस्कृतसाहित्यस्य प्रथम: ऐतिहासिक उपन्यास: अस्ति ।
  • नायक: मराठा केसरी शिवाजी महाराज: अस्ति ।
  • द्वादश निःश्वासेषु  विभक्तम् इयम् आख्यायिका । 
  • अत्र कथाद्वयं समानरूपेण चलति । प्रथमकथाया: नायक: वीरशिवाजी अस्ति । द्वितीयकथायाः नायक: रघुवीरसिंह: अस्ति ।
  • गद्यं कवीनां निकषं वदन्ति सूक्ति: अम्बिकादत्तव्यासेन सम्बद्धः अस्ति ।

संस्कृत वैदिक साहित्य



वेद
ऋग्वेद:
1.   अयम् प्राचीनतम: वेद: ।
2.   ऋग्वेदे प्राचीन भारतीय दर्शन-संस्कृति-मानवताया:  समग्र चित्रणम् अस्ति ।
3.   विभाजनम्  - मण्डलेषु (10 मण्डल, 85 अनुवाक्, 1025 सूक्त, 10552 मंत्र)
4.   ऋग्वेदे मंत्रदृष्टा ऋषय:  - विश्वामित्र, गृत्समद, अत्रि, भारद्वाज, वशिष्ठ इत्यादय: सन्ति।
5.   ऋग्वेदे पञ्चशाखा प्राप्यन्ते  - शाकल, वाष्कल, आश्वालायन, शांखायन मांडूकायन।


यजुर्वेद:
1.   येन यज्ञादि कार्यक्रम: संपन्न: भवति स: यजु:।
2.   यजुर्वेदे मुख्यतः दशपौर्णमासयज्ञ, पितृयज्ञ अग्निहोत्रयज्ञ, अग्निष्टोमयज्ञ, राजसूययज्ञ इत्यादि यज्ञानां वर्णनम् अस्ति।
3.   विभाजनम् - शुक्लयजुर्वेद:, कृष्णयजुर्वेदश्च ।
4.   यजुर्वेदे चतस्रशाखा प्राप्यते -  तैतरीय, मैत्रायणी, काठक, कपिष्ठल ।


सामवेद:
1.   सामगानस्य परम्परा अतिप्राचीना ।
2.   सामगानं चतुर्विधम्  - ग्राम, अरण्य, ऊह, ऊह्य ।
3.   विभाजनम् - आर्चिकेषु (पूर्वार्चिक, उत्तरार्चिक) ।
4.   यजुर्वेदे सहस्रशाखा प्राप्यते, मुख्यतः राणायनीय, कौथुमीय, जैमिनीय शाखा: वर्तन्ते।


अथर्ववेद:
1.   महर्षि अथर्वणा दृष्टत्वात् अथर्ववेद: ।
2.   अथर्ववेदे अनिष्टनिवारणं, पशुरक्षणं, हलप्रवहणं, बीजवपनं, स्वास्थ्यवर्धनं इत्येषां प्रार्थना मंत्रा: सन्ति।
3.   विभाजनम् - काण्डेषु (20 काण्ड, 730 सूक्त, 5987 मंत्र) ।
4.   यजुर्वेदे नवशाखा वर्तन्ते, मुख्यतः शाखाद्वयम् उपलभ्यते : शौनक-पिपलाद शाखा ।


वेदांग
शिक्षा -  येन वेदमंत्राणां शुद्धोच्चारणं संपाद्यते । वेदे स्वरज्ञानं स्वराणां प्राधान्यं शिक्षाया: आधीनं भवति । शिक्षा वेदस्य घ्राणम् ।
कल्प: -  यज्ञविधीनां समर्थनं प्रतिपादनम् । षोडश संस्काराणां, पंचमहायज्ञानां गृहप्रवेशस्य गृहनिर्माणस्य धर्मरीत्या-नीत्या:  चतुर्वर्गाणां कर्तव्यानां वर्णनम् अत्र अस्ति । कल्प: वेदस्य हस्तौ ।
व्याकरणम् -  भाषा लोकव्यवहारस्य  साधिका । भाषाया: शद्धोच्चारणाय व्याकरणम् आवश्यकम् । व्याकरणं वेदस्य मुखम् ।
निरुक्तम् -  शब्दानां पदानां अर्थावबोधनाय निरुक्तम् आवश्यकम् । निरुक्तम् वेदस्य श्रोत्रम् ।
ज्योतिषम् -  इदं कालविज्ञापकं शास्त्रम् । मुहूर्त ज्ञात्वा क्रियमाणा यज्ञक्रिया विशेष फलदायी भवति । ज्योतिषं वेदस्य चक्षु: ।
छन्द: -   वेदमंत्राणां सम्यक् उच्चारणाय सम्यग् गानाय छन्दसां महती आवश्यकता वर्तते । छन्द: वेदस्य पादौ ।

ब्राह्मणग्रंथाः
    ब्राह्मणग्रंथेषु यज्ञक्रियायाः विस्तृत वर्णनम् उपलभ्यते। एते यज्ञानां रहस्यमय अर्थस्य प्रतिपादनं कुर्वन्ति। वेदानाम् अनुगुणं ब्राह्मणग्रंथाः निम्न सन्ति :-
ऋग्वेद - ऐतरेय ब्राह्मण
यजुर्वेद - तैतिरीय ब्राह्मण
सामवेद - जैमिनीय ब्राह्मण
अथर्ववेद - गोपथ ब्राह्मण
आरण्यकग्रंथा:
    यस्य साहित्यस्य निर्माणं नगरात् ग्रामात् वा बहिः अरण्ये भवति तत्साहित्यं आरण्यकम्। आरण्यकेषु आध्यात्मिक विवेचनं कृतम् अस्ति। वेदानाम् अनुगुणं आरण्यकग्रंथाः निम्न सन्ति :-
ऋग्वेद - ऐतरेय आरण्यकम्
यजुर्वेद - तैतिरीय आरण्यकम्
सामवेद - तवलकार आरण्यकम्
अथर्ववेद -  कोऽपि न
उपनिषद्ग्रंथा:
    वेदानाम् अन्तिमः भागः वेदान्तः एव उपनिषद् कथ्यते। या विद्या गुरो: समीपे उपविश्य प्राप्यते तत् उपनिषद् इति उच्यते। उपनिषत्सु जीव-ब्रह्म-जगत् सम्बन्धी रहस्यं अपि प्रतिपादितम् अस्ति। उपनिषदां संख्या 108 अस्ति परञ्च 10 एव उपलभ्यते। एते निम्न सन्ति :-
ईशोपनिषद्
केनोपनिषद्
कठोपनिषद्
मुण्डकोपनिषद्
माण्डुक्योपनिषद्
ऐतरेयोपनिषद्
तैत्तिरीयोपनिषद्
छान्दोग्योपनिषद्
प्रश्नोपनिषद्
बृहदारण्यकोपनिषद्


वेदानां रचनाकालः
प्राचीन विद्वान्सः  वेदान् अपौरुषेय इति मन्यन्ते l  कतिपय पाश्चात्य विद्वान्सः यथाबुद्धिः वेदानां रचनाकालं  निर्धारितवन्तः l तान् अनुसृत्य भारतीय विद्वान्सः अपि प्रयतन्ते स्म।
मैक्समूलर - 1200 ई० पूर्व (बौद्ध साहित्य के अनुसार)
अविनाश चन्द्र - 25000 ई० पूर्व (भूगर्भशास्त्र के अनुसार)
शंकरबालकृष्ण दीक्षित - 5500 ई० पूर्व (शतपथ ब्राह्मण के अनुसार)
बाल गंगाधर तिलक - 6000 ई० पूर्व (ज्योतिष के अनुसार)
जैकोबी - 4500 से 2500 ई० पूर्व (ज्योतिष के अनुसार)
विन्टरनित्ज - 2500 ई० पूर्व (मितानी शिलालेख के अनुसार)