छन्द (भाग ~  1)

वंशस्थ छन्द:

लक्षणम् - जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 12 वर्णा:

गणानां क्रम: -  जगण (।ऽ।), तगण (ऽऽ।), जगण (।ऽ।), रगण (ऽ।ऽ)

उदाहरणम् - 

भवन्ति नम्रास्तरव: फलोद्गमै: ।
नवाम्बुभिर् दूरविलम्बिनो घना: ।
अनुद्धता: सत्पुरुषा: समृद्धिभिः ।
स्वभाव एवेष परोपकारिणाम् ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

भवन्ति नम्रास्तरव: फलोद्गमै:

 । ऽ  । ऽ ऽ   ।। ऽ   । ऽ । ऽ

वसन्ततिलका छन्द:

लक्षणम् - उक्ता वसन्ततिलका तभजा जगौ ग: ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 14 वर्णा:

गणानां क्रम: -  तगण (ऽऽ।), भगण (ऽ।।), जगण (।ऽ।), जगण (।ऽ।), 2 गुरु (ऽऽ)

उदाहरणम् - 

प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचै: ।
प्रारभ्यविघ्नविहता विरमन्ति मध्या: ।
विघ्नै: पुन: पुनरपि प्रतिहन्यमाना ।
प्रारब्धमुत्तमजना: न परित्यजन्ति ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचै:

 ऽ ऽ । ऽ ।  ।  ।  ऽ  । ।ऽ ।  ऽ ऽ

इन्द्रवज्रा छन्द:

लक्षणम् - स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ ग:

प्रतिचरणे वर्णा: - 11 वर्णा:

गणानां क्रम: -  तगण (ऽऽ।), तगण (ऽऽ।), जगण (।ऽ।), 2 गुरु (ऽऽ)

उदाहरणम् - 

अर्थो हि कन्या परकीय एव ।
तामद्यसम्प्रेष्य   परिग्रहीतु: ।
जातो ममायं विशदः प्रकामं ।
प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

अर्थो हि कन्या परकीय एव

 ऽ ऽ  ।   ऽ  ऽ  ।। ऽ  । ऽऽ

उपेन्द्रवज्रा छन्द:

लक्षणम् - उपेन्द्रवज्रा जतजास्ततो गौ

प्रतिचरणे वर्णा: - 11 वर्णा:

गणानां क्रम: -  जगण (।ऽ।), तगण (ऽऽ।), जगण (।ऽ।), 2 गुरु (ऽऽ)

उदाहरणम् - 

त्वमेव माता च पिता त्वमेव ।
त्वमेव बन्धुश्च च सखा त्वमेव ।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव । 
त्वमेव सर्वं मम   देव देव: ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

त्वमेव माता च पिता त्वमेव

 । ऽ । ऽ  ऽ  ।  । ऽ    ।ऽ ऽ

उपजाति / जाति छन्द:

लक्षणम् - स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ ग: ।

             उपेन्द्रवज्रा   जतजास्ततो   गौ ।

             इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु ।

             वदन्ति   जातिष्विदमेव    नाम ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 11 वर्णा:

गणानां क्रम: -  इन्द्रवज्रा छन्द + उपेन्द्रवज्रा छन्द = उपजाति छन्द

उदाहरणम् - 

येषां न विद्या न तपो न दानं ।
ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः ।
ऐते मर्त्यलोके भुवि भारभूता: ।
मनुष्यरूपेण     मृगाश्चरन्ति ।।

प्रथम व चतुर्थ पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

येषां न विद्या न तपो न दानं

ऽ ऽ  ।  ऽ  ऽ ।  । ऽ  ।  ऽ ऽ     (इन्द्रवज्रा)

मनुष्यरूपेण  मृगाश्चरन्ति

। ऽ  । ऽऽ ।   । ऽ  । ऽ ऽ        (उपेन्द्रवज्रा)

भुजङ्गप्रयातम् छन्द:

लक्षणम् - चतुर्भियकारैः भुजङ्गप्रयातम् ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 12 वर्णा:

गणानां क्रम: -  यगण (।ऽऽ), यगण (।ऽऽ), यगण (।ऽऽ), यगण (।ऽऽ)  अर्थात् 4 यगण

उदाहरणम् - 

महेशः सुरेशः परेशः परात्मा ।
दिनेशो निशेशो युगेशोऽसि देव ।
त्वमेवासि देवेश देवाधिदेव ।
प्रभो पाहि मां लोकनाथ: सदैव ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

महेशः सुरेशः परेशः परात्मा

। ऽ ऽ ।ऽ ऽ  ।ऽ ऽ  । ऽ ऽ