छन्द (भाग ~ 2)

द्रुतविलम्बितम् छन्द:

लक्षणम् - द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 12 वर्णा:

गणानां क्रम: -  नगण (।।।), भगण (ऽ।।), भगण (ऽ।।), रगण (ऽ।ऽ) 

उदाहरणम् - 

नवपलाशपलाशवनं पुरः,
स्फुटपरागपरागत पङ्कजम् ।
मृदुलतान्तलतान्तमलोकयत्,
स सुरभिं सुरभिं सुमनोभरैः ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

नवपलाशपलाशवनं पुरः

। ।। ऽ । । ‌ ऽ । । ऽ  ।ऽ

शिखरिणी छन्द:

लक्षणम् -  रसै: रुद्रैश्छिन्ना यमनसभलाग: शिखरिणी ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 17 वर्णा:

गणानां क्रम: -  यगण (।ऽऽ), मगण (ऽऽऽ), नगण (।।।), सगण (।।ऽ), भगण (ऽ।।), 1 लघु (।), 1 गुरु (ऽ)

यति: - 

उदाहरणम् - 

अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहै ।
रनाविद्धं रत्नं मधुनवमनास्वादितरसम् ।
अखण्डं पुण्यानां फलमिव च तद्वूपमनघंम् ।
न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्थास्यति विधिः ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें ~

अनाघ्रातं पुष्पं किसलयमलूनं कररुहै

। ऽ ऽ  ऽ ऽ  ऽ  ।  । । । । ऽऽ । ।। ऽ

मन्दाक्रान्ता छन्द:

लक्षणम् -  मन्दाक्रान्ताम्बुधि रसनगैर्मो भनौ तौ गयुग्मम् ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 17 वर्णा:

गणानां क्रम: -  मगण (ऽऽऽ), भगण (ऽ।।), नगण (।।।), 2 तगण (ऽऽ।), 2 गुरु (ऽऽ)

यति: -  अम्बुधि (महासागर) = 4, रस = 6, नग (महाद्वीप) = 7

उदाहरणम् -

कश्चित् कान्ताविरहगुरुणास्वाधिकारात्प्रमत्तः,
शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः 
यक्षश्चक्रेजनकतनयास्नानपुण्योदकेषु
स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु । ॥

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें

कश्चित् कान्ताविरहगुरुणास्वाधिकारात्प्रमत्तः

ऽ  ऽ     ऽ   ऽ ।। । ।।  ऽ   ऽ । ऽ  ऽ  । ऽ ऽ

स्रग्धरा छन्द:

लक्षणम् -  म्रभ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनि यतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम् ।।

प्रतिचरणे वर्णा: - 21 वर्णा:

गणानां क्रम: -  मगण (ऽऽऽ), रगण (ऽ।ऽ), भगण (ऽ।।), नगण (।।।) 3 यगण (।ऽऽ)

यति: - प्रत्येक सातवें वर्ण पर ।  (त्रिमुनि यति)

उदाहरणम् - 

या सृष्टिः स्रष्टुराधा, वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री,
 ये द्वे कालं विधत्तः, श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् ।
 यामाहुः सर्वबीज प्रकृतिरिति यया प्राणिनः प्राणवन्तः,
 प्रत्यक्षाभिः प्रपत्नस्तनुभिरवतु वस्ताभिर्ष्टाभिरीशः ।।

प्रथम पंक्ति में गणचिह्न देखें

या सृष्टिः स्रष्टुराद्या, वहति विधिहुतं या हविर्या च होत्री

ऽ   ऽ ऽ   ऽ ‌।ऽ  ऽ   ।‌। ।   । ।  ।ऽ  ऽ  । ऽ ऽ  ।   ऽ ऽ